Efnahagslíf í rústum

Ekki þarf að rekja fyrir lesendum hvernig Ísland fór úr þeirri stöðu að vera hagkerfi þar sem kaupmáttur var einn sá mesti í heiminum og yfir í hagkerfi þar sem kaupmátturinn er tugum prósenta lægri en áður eins og hendi væri veifað.

Heimskreppa á fjármálamörkuðum sópaði hluta af íslenska hagkerfinu á haf út og skyldi eftir grunninn sem við höfum byggt á alla síðustu öld.
Við íslendingar áttum okkur ekki á því að hversu sterk staðan okkar er þrátt fyrir þetta mikla áfall. Íbúar þessa lands er afar lánssamir að því leyti að landið er geysilegt ríkt af náttúruauðlindum sem mun tryggja trausta afkomu þjóðarinnar. Okkar grunnur liggur í framleiðslu og útflutningi sem er lykillinn að því að við getum verið frjáls þjóð í fallegu landi. Nýjustu útflutningsgreinarnar eru m.a. hugbúnaðargerð, leikjaframleiðsla og hönnun af ýmsu tagi. Þetta eru greinar sem ekki ganga á auðlindir landsins en bæta miklu við þjóðarframleiðsluna.

Nú gæti einhver verið farinn að velta fyrir sér titlinum á pistlinum, hann er ekki í samhengi við það sem hér að ofan greinir. Hann er samt ábending um raunverulega áhættu sem við stöndum frammi fyrir. Það er þessi áhætta sem tifar eins og tímasprengja og hefur gert allan tímann frá hruninu, nú er hins vegar farið að styttast í að afleiðingarnar verði sýnilegar.
Það sem ég er að tala um er sú staðreynd að við erum að smá saman að breyta öllu hagkerfinu í vaxtavinnuvél fyrir lánadrottna. Eftir að skuldir heimila og fyrirtækja tvöfölduðust með falli krónunnar þá höfum við beitt ýmsum brögðum til að fresta verkjunum. Við frystum lánin, við smíðuðum teygjulán, við greiddum bara vexti og slepptum höfuðstólnum. Nú er þessi tími liðinn og alvaran tekin við.

Í hagkerfi sem gengur vel þá ferðast hver króna allt að 8 sinnum um hagkerfið og skilur eftir sig verðmæti í hverri ferð. Til að skýra þetta aðeins: Jón kemur og kaupir eldsneyti fyrir 5.000, N1 leggur peninginn inní banka, bankinn lánar Sigurði 5.000 til að kaupa sér farsíma, símafélagið leggur peninginn inní bankann og bankinn lánar Guðrúnu fyrir nýju barnarúmi, húsgagnaverslunin leggur peninginn í banka og svo framvegis. Þetta er eðlilegt og heilbrigt hagkerfi sem snýr hjólum atvinnulífsins og skapar störf og þjóðarframleiðslu.
Þessi hringrás er hins vegar að breytast og það hratt. Ferillinn sem fer í gang er eitthvað á þessa leið að peningarnir sem renna í gegnum hagkerfið enda inní bönkunum sem koma þeim ekki aftur út í hagkerfið. Ástæðan fyrir því að peningarnir komast ekki aftur útí hagkerfið er sú að stærsti hluti atvinnulífsins og stór hluti heimila er of skuldsettur og því ekki lánshæfur.

Það þýðir að krónurnar hætta að ferðast og skapa störf og þjóðarframleiðslu í leiðinni. Þegar kaupmáttur hefur dregist jafnmikið saman og raun ber vitni þá hefur atvinnulífið ekki hagnað til að byggja upp og endurnýja búnað, heimilin geta ekki viðhaldið eignum sínum og eða endurnýjað. Allt laust fé fer til að greiða niður skuldir og vexti og krónurnar komast ekki aftur í umferð.
Síðan gerist það ofaní kaupið að bankar leysa til sín einhver fyrirtæki með því að breyta skuldum í hlutafé. Þá gæti einhver haldið að björninn væri unninn, þ.e.s.a. skuldir hafa lækkað og því gæti félagið fjárfest í rekstrinum, það virkar samt ekki þannig. Eigandinn þarf að fá arð af sinni eign þannig að laust fé félagsins rennur til bankans sem arður og festist þar.

Til lengri tíma þá ber allt að sama brunni, neysla dregst mikið saman og störfum fækkar enn. Færra fólk stendur undir verðmætasköpuninni og þá er borin von að hægt sé að halda uppi því velferðakerfi sem við gjarnan viljum búa við.
Hærri skattar gegna nákvæmlega sama hlutverki og of mikil skuldsetning. Hið opinbera tekur ráðstöfunarfé frá fjölskyldum og færir í ríkissjóð sem á endum nýtir peningana til að greiða laun til opinberra starfsmanna sem síðan greiða skuldir sínar við lánastofnanir og peningarnir sitja þar fastir.

Það er ekki samt þannig að allir landsmenn séu svo skuldugir að þeir hafi ekkert fé á milli handa sem betur fer. Það er hins vegar svo mikil óvissa um framtíðina að flest hugsandi fólk sem gæti verið virkt í hagkerfinu heldur að sér höndum vegna óvissunar og stöðugra hótana um enn frekari skattahækkanir og atvinnumissir gæti verið handan við hornið.
Svo merkilegt sem það hljómar þá er besti tíminn til að stofna fyrirtæki einmitt núna í miðri kreppu, það er hins vegar varla hægt að mæla með því við nokkurn mann vegna þess að andrúmsloftið er andsnúið fyrirtækjarekstri.

Það hefur ekki verið á stjórnvöldum að heyra að þau telji mikilvægt að auka verðmætasköpun til að spyrna gegn hratt minnkandi kaupmætti, þau telja hins vegar brýnt að kynjagreina vandann.
Þegar allt kemur til alls þá snýst velferðin um að afla meiru en við eyðum, þegar samdráttur verður þá þarf að leita allra leiða til að auka kraftinn í atvinnulífinu en ekki öfugt.

Það má sjá skýra efnahagsleg niðurstöðu í kosningunum um helgina.
Langstærsti hluti hins efnahagslega tjóns varð á höfuðborgarsvæðinu, það er þar sem mestar breytingar urðu á hinu pólitíska landslagi. Kjósendur láta ekki bjóða sér að öll þeirra framtíð sé í uppnámi vegna aðgerða eða aðgerðaleysis, þeir heimta árangur og breytingar. Þegar horft er til landsbyggðarinnar þá skýrast línur verulega.
Íbúar á landsbyggðinni búa yfir mikið betri jarðtengingu en borgarbúar. Það gera þeir vegna þess að framleiðslugreinarnar hafa ávallt verið hryggsúlan í þeirra lífi og án uppskeru verða ekki til nein verðmæti. Þetta skilur landsbyggðin betur en aðrir auk þess sem þeim var ekki treyst fyrir erlendum lánum í sama mæli og okkur hinum og því kemur hrunið mikið minna við þeirra stöðu en ella.

Hvaða skilaboð komu frá landsbyggðinni í kosningunum? Kjósendur höfnuðu ríkishyggju vinstri aflanna og kusu með verðmætasköpun með því að kjósa Framsóknarflokkinn og Sjálfstæðisflokkinn í stórum stíl. Hvergi er skýrara kveðið uppúr með þá staðreynd að án þess að hlúa að atvinnulífinu með öllum ráðum verður engin velferð.
Framundan eru erfiðustu kjarasamningar í langan tíma. Atvinnurekendur hafa sjaldan verið í veikari stöðu til að bæta kjör sinna starfsmanna og á sama tíma seilast stjórnvöld stöðugt lengra ofaní launaumslagið með tilheyrandi tjóni fyrir hagkerfið allt. Kaupmáttur á Íslandi verður að aukast og það hratt, það verður ekki gert með þeirri hugmyndafræði sem nú ræður ríkjum.

Íslendingar eru vel upplýst þjóð og þeir vita að verðmætin verða ekki til bloggheimum eða í sjónvarpinu.



Hermann Guðmundsson

Ekki Töff Glæpamenn

Reglulega berast fregnir af glæpum og ránum sem hafa átt sér stað á Norðurlöndunum. Oft eru glæpirnir „alvöru“; eins og í bíómyndunum. Glæpirnir virðast

úthugsaðir og mikið í þá lagt. Notaðir eru flóttabílar, fjárhæðirnar hlaupa á milljörðum og oftar en ekki stendur löggan á gati við að finna

glæpamennina. Mikið hlýtur að vera spennandi að vera lögga á Norðurlöndunum. Fyrir stuttu var sagt frá því hvernig þrír menn rændu uppboðshús í

Stokkhólmi. Þeir voru vopnaðir byssum og ruddust inn og rændu skartgripum fyrir 12 milljónir sænskra króna. Svo komust þeir undan á bíl sem fannst

mannlaus. Über-töff alveg. Og hver man ekki eftir Munch-málinu frá árinu 2004? Tveir þjófar löbbuðu inn á Munch-listasafnið, annar ógnaði gestum og

vörðum með byssu á meðan hinn fór og tók niður tvær myndir, önnur þeirra var þekktasta verk Munchs, Ópið. Norsk yfirvöld dæmdu þrjá menn tæpum tveimur

árum seinna, í maí 2006, fyrir glæpinn, þrátt fyrir að finna ekki málverkin. Þau fundust síðan í ágúst sama ár en hvort réttu mennirnir sitja inni

liggur ekki fyrir. Ekki má gleyma frændum okkar Dönunum. Þeir eru með Vítisenglagengi þar sem notaðar eru basúkkur og handsprengjur þegar sýður upp úr

milli gengja. Mjög töff.

Glæpamenn á Íslandi eru hinsvegar ekki mjög töff. Rán á Íslandi snúast sjaldnast um að stela af þeim ríku, sem fólki finnst hvort sem er eiga makleg

málagjöld skilið. Almenningur fær fregnir af glæpum í fjölmiðlum sem snúast um mál eins og þegar tveir einstaklingar hittast í annarlegu ástandi og

annar drepur óvart hinn. Unglingsstúlkum sem afgreiða í sjoppum er ógnað með sprautunál og ræningjarnir komast undan með 2000 kall. Glæpir – já, töff –

nei. Þeir sem eru að verki eru yfirleitt góðkunningjar löggunnar, þannig að lítið er um spennandi, óupplýst glæpamál hér nema kannski Geirfinnsmálið sem

reyndar er orðið gamalt og þreytt. Það sem kemur næst þarf engan að undra og eru ekki nýjar fréttir. Glæpamenn landsins sitja í bönkunum og nú eftir

hrun hafa komið fram nýjar leiðir til að ræna og blóðmjólka fólk. Ránin fara fram um hábjartan dag og eru hvorki dularfull né spennandi. Burtséð frá

öllu því svínaríi sem átti sér stað fyrir hrun eru bankarnir komnir með nýjar vinnureglur: „Höldum í gömlu skuldarana og höfum af þeim allar þeirrar

krónur.“ Þá er verið að meina í viðbót við þær sem þeir hafa haft af þeim í gegnum árin. Þó bankarnir séu ekki enn í eigu útrásarvíkinga sem létu búa

til vafasamar vinnureglur í bönkunum þá eru sömu vinnureglur við lýði og þar er ekkert að breytast.

Reynslusaga ungrar konu
Ein saga sem á sér ábyggilega hliðstæðu: Ung kona á uppleið, einstæð með börn, útskrifast úr skóla með fína gráðu. Þessi kona hefur alla tíð búið í

leiguhúsnæði, en sér fram á að þurfa að velja sér fasta búsetu þar sem börnin eru að byrja í skóla. Litla fjölskyldan býr saman í of litlu leiguhúsnæði

sem því miður er á sölu og getur þeim verið sagt upp leigunni hvenær sem er. Hvað er þá hægt að gera? Ókei. Hún er í fínni vinnu og aukavinnu og á

inneign í banka og sér fram á að geta keypt sér íbúð. Með útreikningum sér hún að viðráðanlegt er að yfirtaka lán á íbúð sem hún hefur augastað á.

Tilboð og gagntilboð eru gerð og allt er klappað og klárt og farið er í greiðslumatsferli í bankanum.

Íbúðin sem um ræðir er eign Íslandsbanka, yfirveðsett, og er búið að fá vilyrði bankans um afskriftir og annað – þessi skitnu 10% sem bankarnir eru að

bjóða af einskærri gæsku sinni. Konan fær svo símtal frá bankanum daginn eftir þar sem henni er tjáð „að þetta líti bara alls ekki vel út.“ Hún fær

yfirlitið sent á tölvupósti og sér þar stórkostlegar villur, því allar tölur eru mjög óraunhæfar og alls ekki í samræmi við það sem hún hefur áætlað.

Reiknað er með hámarksframfærslu barna, heilum 25% ofan á það sem Ráðgjafarstofa heimilanna mælir með. Einhverjum lið sem kallaður er „öryggismörk“

hefur bankinn bætt inn í greiðslumatið og hljóðar hann upp á 31.000 krónur aukalega á mánuði. Barnabætur eru lækkaðar um 30.000 kall á mánuði og

vaxtabætur eru ekki teknar inn í dæmið, þrátt fyrir að þær séu vissulega í formi peninga á bankareikningi. Launin eru lækkuð, þrátt fyrir að fyrir liggi

staðfesting yfirmanns á hærri tekjum. Verktakavinnu sem ekki þarf að gefa upp strax má alls ekki taka með. Í stuttu máli sagt; greiðslumat bankans segir

að þar sem afborganir fari yfir 35% á mánuði af heildartekjum, en bankinn reiknar út að greiðslubyrðin sé 48% á mánuði, fái hún ekki greiðslumat. Hún

pantar tíma hjá yfirmanni þjónustufulltrúans og fer með útreikninga sína á Exelskjali. Á hennar pappírum sést greinilega að útreiknuð prósenta sem færi

í afborgun á íbúðinni er einungis um 31% á mánuði. Hvað hefur gerst hérna? Gerði bankinn mistök? Mistök í útreikningi?

NEI.

Bankinn gæti leiðrétt greiðslumatið og sett inn réttar tölur á launum og þáttum sem teljast til tekna. Bankinn sem slíkur gæti samþykkt greiðslumatið á

þeim forsendum. Þrátt fyrir það er málið ekki í höfn því vandinn er sá að samþykkt greiðslumat bankans er sent fyrir sérstaka lánanefnd. Lánanefndin sér

það að seljendurnir, sem eru útivinnandi hjón, eru „öruggari“ greiðendur en einstæða móðirin. Bankinn rígheldur í seljendurna og samþykkir ekki sölu

íbúðarinnar. Enda er íbúðin yfirveðsett sem þýðir hærri afborganir á lánum fyrir íbúðareigandann og bankanum líkar heldur ekki að þurfa að afskrifa.

Seljandi þessi sem um ræðir hefur fengið nokkur tilboð í eignina en alltaf hefur bankinn vísað málum frá, þrátt fyrir að markaðsvirði eignarinnar sé

langt undir því sem hvílir á henni. Bankinn svíkur loforð sín um afskriftir á áhvílandi lánum og þrátt fyrir fullkomið greiðslumat eru þeir með sérstaka

lánanefnd sem hefur ýmsar leiðir til að hafna tilvonandi kaupendum, t.d. með geðþóttaákvörðunum um öryggismörk og ósanngjarnt álag á viðmið til

framfærslu. Segjum svo að bankinn samþykki greiðslumat vegna yfirtöku láns. Kaupandinn hefur þá ekkert val og fær ekki gamla lánið sem hvíldi á íbúðinni

og var á ágætum (a.m.k. viðráðanlegum) vöxtum. Hann fær hinsvegar nýtt vaxtalán með breyttum kjörum og þyngri greiðslubyrði; fyrsta árið fær hann

„afslátt“ eða lánið á 5,75% vöxtum, annað árið ber 6,75% vexti og á þriðja ári og öll árin þar á eftir ber lánið 7,75% vexti. Það þýðir fyrir hinn nýja

kaupanda aukna vexti, kostnað og margfalt þyngri greiðslubyrði. Kaupandinn á reyndar val um hvort hann vill fasta vexti eða breytilega vexti, en hvort

tveggja er mikil áhætta meðan ástandið er eins og það er.

Hjónin sem þrá að losna við yfirveðsetta íbúð eiga engra annarra kosta völ en að hætta að greiða af íbúðinni, sem er þó hægara sagt en gert, þar sem að

bankinn veit fyllilega að leigjandi er til staðar í íbúðinni. Þau eru föst í fjötrum eignarhalds bankans. Ef hjónin ákveða að hætta að greiða af

íbúðinni neyðist bankinn til að leyfa sölu og afskrifa eða þá að bankinn tekur til sín íbúðina með því að leysa hana til sín á uppboði. Hvað hefur

bankinn að gera við slíkt safn af íbúðum, því sannarlega mun hann eignast safn af íbúðum á komandi misserum með þessum aðferðum? Eru þeir að bíða eftir

að markaðurinn taki við sér og selja svo eignasafnið til fjárfesta og hirða mismuninn sjálfir? Hvað með eðlilegt flæði á fasteignamarkaðnum? Eða

samfélagslega ábyrgð bankanna?

Eins og staðan er í dag hafa lánastofnanir enga samfélagslega ábyrgð á herðum sínum. Þær geta varla tapað fyrr en búið er að elta viðkomandi skuldara út

fyrir gröf og dauða. Lánastofnanir hafa verið að ráðleggja fólki að taka hærri lán á húsin sín til að kaupa stærri og betri bíla til að ná upp í einhver

útlánamarkmið bankanna. Fólk hefur grandalaust tekið við slíkum boðum og situr nú í svo stórri súpu að einstaklingar munu aldrei ráða við vandamálið á

einni starfsævi. Lánastofnanir og bankar bera enga ábyrgð á gjörðum sínum.

Endalaust á eftir einstaklingum
Ef kerfið okkar væri á þá vegu að aðeins væri hægt að ganga að húseigninni en ekki að skuldaranum umfram húseignina þá hefðu bankarnir ekki stundað slík

viðskipti – þeir hefðu passað uppá hverja krónu og séð til þess að húseignirnar væru örugglega þess virði sem getið var um í kaupsamningi. Þeir hefðu

t.d. aldrei lánað erlenda krónu til venjulegs Íslendings sem hefur tekjur í krónum. Einfaldlega vegna þess að áhættan væri of mikil fyrir bankann. En

eins og kerfið býður upp á er áhætta þeirra mjög lítil því hægt er að eltast endalaust við einstaklinga- ábyrðin er ekki takmörkuð og því þurfa

bankarnir ekki að hugsa um sveiflur í gengi krónunnar og vita að þeir geta endalaust sótt verðbætur ofan í vasa þeirra sem taka verðtryggð lán. Með því

að fella gengi krónunnar tókst bönkunum að tryggja sér gífurlega hækkun á innlendum eignum sínum- þessi hækkun var skráð sem hagnaður og þar af leiðandi

greiddur út sem bónus til yfirmanna. Þetta skapar ójafnræði á milli samningsaðila og gæti talist á gráu svæði. Með því að takmarka ábyrgðina við

húseignina eða bílinn sem lánið er lánað út á þarf bankinn að gera allt sem hann getur til að valda stöðugleika í fjármálalífinu til að tapa ekki á

útlánum sínum. Þetta væri allra hagur.

Þannig hefði bankinn verið knúinn til að taka samfélagslega ábyrgð á gjörðum sínum og vandað sig við að lána ekki of hátt hlutfall af eigninni og að

öllum líkindum alls ekki í erlendri mynt. Þetta myndi koma í veg fyrir gjaldþrot hundruð heimila.

Svo aftur sé vikið að glæpamönnunum, þá er glæpur gegn vinnandi fjölskyldum á landinu glæpur sem ekki borgar sig. Slíkur glæpur er lágkúrulegur, eins og

að ræna veskjum af gömlum konum eða að stela söfnunarbauknum í kirkjunni. Að halda fjölskyldum í heljargreipum bankans sem hirða ekki um annað en sig og

sinn gróða getur ekki gengið til lengdar. Nýleg frétt á mbl.is vísar í skýrslu Seðlabankans;

Efnahagur heimila hefur orðið fyrir verulegum skakkaföllum í kjölfar bankahrunsins, gengislækkunar krónunnar og verðbólgukúfsins sem henni fylgdi. Í

skýrslunni er vísað til rannsóknar á stöðu heimilanna sem kynnt var í apríl [2010] en þar kom fram að 23% heimila séu líkleg til að lenda í

greiðsluerfiðleikum og þurfi á frekari úrræðum að halda. Tæplega 40% skuldugra heimila eru með neikvæða eiginfjárstöðu í húsnæði. Heimilin hafa þurft að

laga sig að breyttum aðstæðum, draga úr einkaneyslu, selja eignir og endurskipuleggja skuldir til þess að vinda ofan af þeirri stækkun efnahagsreikninga

sem einkenndi aðdraganda fjármálakreppunnar.


Þetta eru hræðilegar fréttir og það þarf engan vísindamann til að sjá í hvað stefnir. Auðvitað viðgengst ýmislegt á Norðurlöndunum líka. Það er ekki

málið. Íslendingar eru bara orðnir úrvinda að reyna að láta enda ná saman og eru í stöðugri baráttu við bankann sem hefur sínar eigin reglur og viðmið.

Bankinn gefur sér alls kyns forsendur sem eru einfaldlega ekki réttlætanlegar. Almenningur krefst þess að fleiri verði dregnir til ábyrgðar og að

vinnulagsreglum og bankalögum verði breytt – til hagsbóta fyrir heimilin.